Канцэнтрацыйныя лагеры пад Азарычамі

Крыстаф Рас & Рэнэ Роркамп

 

Канцэнтрацыйныя лагеры каля Азарычаў былі створаны 12 сакавіка 1944 г. на ўчастку 9-й арміі, якая ўваходзіла ў склад групы армій «Цэнтр», прыблізна ў 120 кіламетрах на поўдзень ад Бабруйска. Аднак яны праіснавалі толькі да 19 сакавіка, паколькі іх адзінай мэтай было дапамагчы 9-й арміі ў часе скаардынаванага адступлення пазбавіцца цывільных асоб, прызнаных непрацаздольнымі, праз перамяшчэнне іх на нейтральную тэрыторыю паміж адступаючымі нямецкімі войскамі і наступаючай Чырвонай Арміяй.

Гісторыя гэтай групы канцэнтрацыйных лагераў адрозніваецца ад гісторыі іншых канцэнтрацыйных лагераў, лагераў смерці ці гета з прымусовай працай і цесна звязана з ваенным становішчам 9-й арміі ў пачатку 1944 года, а таксама з агульным становішчам нямецкіх войскаў і з ажыццяўленнем нямецкай палітыкі акупацыі, эксплуатацыі і вынішчэння. Такім чынам, гэтая гісторыя цесна звязана з мірным насельніцтвам, якое ўсё больш канцэнтравалася на падкантрольных Германіі тэрыторыях на Усходнім фронце, якія імкліва скарачаліся. У пачатку 1944 года 9-я армія вынайшла радыкальнае вырашэнне праблемы, якую сама стварыла. Падчас запланаванай буйнамаштабнай аперацыі ўсе непрацаздольныя цывільныя асобы мелі быць дэпартаваны з зоны нямецкага камандавання і змешчаны ў тры канцэнтрацыйныя лагеры, створаныя для гэтай мэты на нейтральнай паласе паміж нямецкай і савецкай лініямі фронту.

У сакавіку 1944 года сілы 9-й арміі размяшчаліся ў радыусе прыкладна 60–70 кіламетраў на ўсход ад Бабруйска. Сярод іх былі 20-я і 5-я танкавая дывізіі 55-га армейскага корпуса, 383-я, 6-я і 45-я пяхотныя дывізіі 35-га армейскага корпуса, 36-я і 253-я пяхотныя і 4-я танкавая дывізія 31-га армейскага корпуса, а таксама 134-я, 110-я, 35-я і 129-я пяхотныя дывізіі 56-га армейскага корпуса.

Асноўнай прычынай цяжкага становішча на ўчастку 9-й арміі зімой 1943-44 гг. быў прымусовае вербаванне на працу ўсіх працаздольных мужчын і жанчын, што прывяло да таго, што сем’і, якія засталіся без кармільцаў, не маглі забяспечваць сябе самі.

У пачатку сакавіка Адольф Гітлер санкцыянаваў карэкціроўку лініі фронту ў раёне камандавання 35-й пяхотнай дывізіі, таму што галоўная баявая лінія немцаў, выцягваючыся на ўсход, утварала клін, абараняць які было вельмі складана. Гэта дало 9-й арміі магчымасць рэалізаваць свой радыкальны план: дэпартаваць з усёй тэрыторыі, якая знаходзілася пад акупацыяй вермахта, усіх мірных жыхароў, каго ён лічыў «лішнімі» (непрацаздольнымі).

Непасрэдна ў адпаведнасці з гэтым дазволам на адступленне 35-я пяхотная дывізія пачала ствараць першы лагер.[i] Пачаўшы сумесную аперацыю, камандуючы 9-й арміяй генерал Ёзэф Гарпе, які ўпарта працягваў прымусовае вербаванне цывільнай працоўнай сілы для Вермахта і для ваенных дзеянняў Германіі ў 1943 і 1944 гадах, цалкам усведамляяючы дэмаграфічныя наступствы такіх дзеянняў,[ii] выдаў загад № 233/44. Гэты загад, які меў быць выкананы ў ходзе аперацыі, якая пачалася ў 4 гадзіны раніцы 12 сакавіка, прадпісваў дэпартаваць непрацаздольных асоб у прыфрантавую зону, з якой армія адступала. Асаблівае значэнне для распрацоўкі аператыўных планаў мела спроба нямецкіх акупацыйных войскаў стрымаць распаўсюджванне сыпнога тыфу ў межах свайго кантролю. Такім чынам, усе мірныя жыхары, якія пакутавалі ад гэтай хваробы, мелі былі быць дэпартаваныя без разбору ў надзеі, што гэта стане рашучым крокам на шляху да спынення захворвання.[iii]

Арганізацыяй і ажыццяўленнем аперацыі павінны былі займацца інтэнданцкія аддзелы арміі, яе карпусы і дывізіі. Акрамя дывізійных войскаў мелі быць задзейнічаны сілы, якія падпарадкоўваліся непасрэдна карпусам, і 150 людзей з зондэркаманды 7а айнзацгрупы B СД.

З улікам мясцовых геаграфічных ўмоў і даступных транспартных сродкаў, 56-ы і 41-ы танкавыя карпусы, дыслацыраваныя бліжэй за ўсё да запланаванай зоны раз’яднання (Absetzzone) на поўдзень ад ўчастка 9-й арміі, мелі сабраць мірных жыхароў і даставіць іх пешшу, на грузавіках, або фурманкамі ў лагеры. 35-ы і 55-ы армейскія карпусы, якія размяшчаліся далей на поўнач, мелі ў сваім распараджэнні чыгуначную сетку для перавозкі. Акрамя гэтых арганізацыйных пытанняў, загад таксама рэгуляваў разгортванне падраздзяленняў вермахта ў складзе зондэркаманды 7а для кіравання маршам ахвяр ад разгрузачных чыгуначных станцый у зборныя лагеры (Sammelager) і адтуль ў канцэнтрацыйныя лагеры апошняй стадыі (Endlager).[iv] Акрамя рэгулявання пытанняў, звязаных з забеспячэннем правіянтам, у загадзе ад 9 сакавіка прадугледжвалася, што ў выпадку адступлення нямецкіх франтавых сіл лагеры мелі быць абстраляны артылерыяй, каб не даць мірным жыхарам уцячы і наблізіцца да нямецкіх пазіцый.[v]

На тэрыторыі, адведзенай для дэпартацый, была створана сістэма абгароджаных тэрыторый без пабудоў і санітарных памяшканняў. Яе мэта заключалася ў тым, каб забяспечыць магчымасць збору мірных жыхароў і іх транспарціроўку на апошнія некалькі кіламетраў у тры канцэнтрацыйныя лагеры. 129-я пяхотная дывізія разбіла зборны лагер у раёне «разгрузачнай станцыі» Рудабелка, якая займала ключавую пазіцыю для чыгуначных перавозак. Лагер, як планавалася, меў умясціць 6000 чалавек. Але з 13 па 15 сакавіка туды было сагнана ад 12.000 да 16.000 чалавек. Адтуль іх павінны былі перавезці далей праз транзітны лагер (Zwischenlager) у так званы «Endlager Süd», які быў сфарміраваны 35-й пяхотнай дывізіяй і меў змясціць 12.000 чалавек. Зондэркаманда 7а СД пры падтрымцы частак вермахта павінна была ахоўваць мірнае насельніцтва на апошнім этапе аперацыі — пешым маршы ад «разгрузачнай станцыі» да канцэнтрацыйных лагераў.

У дадатак да гэтага асноўнага напрамку перавозкі цывільнага насельніцтва 35-я, 129-я і 110-я пяхотныя дывізіі стварылі невялікія лагеры паблізу вёсак Нястанавічы, Параслішча і Мікуль-Гарадок, каб прымаць цывільных асоб, дастаўленых з сектараў, за якія адказвалі 56-ы і 41-ы танкавыя карпусы. Пазней іх перавялі ў канцавы лагер — 1 каля Мыславага Рога або ў канцавы лагер — 2 каля Ліцвінавічаў.

Так званы канцавы лагер быў абнесены двума радамі калючага дроту і меў па перыметры ахоўныя вышкі. Навакольная мясцовасць уяўляла сабой багністы лес. Каб Чырвоная Армія не даведалася пра аперацыю да адступлення, мірным жыхарам было забаронена разводзіць вогнішчы, нягледзячы на моцны холад.

Згодна з першапачатковымі планамі, на якіх грунтаваўся загад ад 9 сакавіка 1944 года, меркавалася дэпартаваць 20.000 «хворых, калек, старых, жанчын, якія маюць больш за двух дзяцей ва ўзросце да 10 гадоў, і іншых недзеяздольных асоб» з сектара 9-й арміі.[vi] Аднак аналіз наяўных запісаў паказвае, што на ўчастку толькі ў складзе двух паўночных карпусоў налічвалася не менш за 30.873 чалавек, з якіх 23.519 чалавек былі дастаўлены чыгункай у Рудабелку. Гэта ў два разы больш, чым прызначалася для гэтага раёна. Адпаведна, умовы для мірных жыхароў у гэтых лагерах сталі больш цяжкімі, паколькі прадуктаў харчавання не хапала, як і сродкаў транспарту. У якасці меры супраць эпідэміі сыпнога тыфу ў дэпартацыю былі ўключаны тыя мірныя жыхары, якія ўжо заразіліся гэтай хваробай і знаходзіліся на каранціне ў так званых «вёсках хворых». Усяго ў лагеры было дастаўлена каля 7000 хворых, якіх не ізалявалі ад яшчэ здаровых ахвяр. У спалучэнні з катастрафічнымі ўмовамі жыцця гэта прывяло да эпідэмічнага распаўсюджвання хваробы і надзвычай высокай смяротнасці сярод тых, хто заразіўся.

У журнале баявых дзеянняў інтэнданцкай часткі ёсць звесткі аб запаўненні лагераў з 14 па 16 сакавіка. У ім указваецца, што ўсяго ў тры канцэнтрацыйныя лагеры было дэпартавана 39.597 дарослых цывільных асоб і «некалькі тысяч маленькіх дзяцей».[vii] Акрамя таго зондэркаманда 7a зарэгістравала 47.461 чалавек.[viii] Пасля вызвалення канцэнтрлагераў Чырвоная Армія гаварыла пра 33.000 ацалелых і 9000 загінулых.[ix] Праверыць дакладнасць гэтых лічбаў немагчыма, але яны ясна паказваюць на дэпартацыю да 50.000 ахвяр сярод мірнага насельніцтва.

Агулам дэпартацыі ахапілі тэрыторыю каля 5000 квадратных кіламетраў. Аднак толькі частка дэпартаваных паходзіла з тэрыторыі, якая кантраляваўся 9-й арміяй. Многія з іх былі сабраны і дастаўлены сюды з іншых рэгіёнаў Савецкага Саюза, акупаваных нямецкім войскам. Некаторыя былі эвакуіраваны падчас нядаўніх аперацый па адступленні 9-й арміі; іншыя знаходзіліся ў розных лагерах вермахта тыднямі. Ацалелая вязніца, выступаючы ў якасці сведкі на Ваенным трыбунале ў Мінску, расказала, як у снежні 1943 года вермахт дэпартаваў яе з вёскі. Пасля таго як адабралі ацалелых працаздольных жыхароў, яе адвезлі ў лагер, у якім лекары вермахта, відавочна, праводзілі даследаванні сыпнога тыфа, ставячы эксперыменты на людзях. Адтуль яе прывезлі ў лагер недалёка ад Параслішча, прыкладна ў 20 кіламетрах на паўночны захад ад лагераў пад Азарычамі, а ў сакавіку 1944 года, пасля заканчэння чатырохмесячнай адысеі, дэпартавалі ў адзін з іх.[x] Іншыя цывільныя асобы прыбылі з непасрэднай блізкасці ад лагераў.[xi]

Што да паводзінаў ахоўнікаў і салдат падчас правядзення аперацыі, пазней ацалелыя паведамілі, што нават падчас аблаваў на мірнае насельніцтва падраздзяленні дывізіі рэагавалі на любую спробу ўцёкаў або любую форму супраціву жорсткай сілай. Зондэркаманда 7а пісьмова дакументавала празмерную жорсткасць і забойствы, якія мелі месца, перш за ўсё, на маршы ад чыгуначнай станцыі Рудабелка да канцэнтрацыйнага лагера ў Дзерці. Падчас маршу зондэркаманда 7а ахоўвала пярэднюю і тылавую частку калоны мірнага насельніцтва, а па баках ад яе ішлі часткі вермахта.[xii]

Тых мірных жыхароў, якія не паспявалі за астатнімі, ахоўнікі бязлітасна забівалі. Дакладных лічбаў няма, аднак сама 9-я армія ў сваёй адпаведнай справаздачы паведамляе, што толькі пры чыгуначных перавозках загінула каля 500 чалавек,[xiii] і рэкамендуе, каб для падобных аперацый у будучыні калоны на маршы суправаджалі пахавальныя каманды, якія будуць пазбаўляцца ад трупаў.[xiv] У лагерах ахоўнікі без папярэджання расстрэльвалі ўсіх, хто набліжаўся да агароджы ў пошуках вады. Гэтаксама любая спроба распаліць агонь сустракалася стрэламі з вартаўнічых вышак.[xv]

Ва ўсіх гэтых дзеяннях актыўна ўдзельнічалі часткі вермахта, асабліва часткі забеспячэння.[xvi] Пры транспарціроўцы ў канцэнтрацыйны лагер у Дзерці канваіры эшалонаў, якія прыбывалі ў Рудабелку, і «асабліва рашучыя афіцэры, унтэр-афіцэры і салдаты» 56-га танкавага корпуса падпарадкоўваліся непасрэдна зондэркамандзе 7а.[xvii] Паказанні жывых сведак даюць жахлівую карціну таго, якімі сапраўды былі маршы ў лагеры і самі лагеры, нават без уліку жудасных умоў, якія можна вытлумачыць на аснове наяўных цвярозых фактаў, такіх як неадэкватныя суадносіны паміж ёмістасцю лагераў і колькасцю вязняў, або адлегласці, якія старыя, хворыя, і дзеці павінны былі праходзіць, або хуткасць, з якой яны павінны былі рухацца.

Драматычны дзённікавы запіс, зроблены капеланам нямецкай арміі, калі ён прыбыў у велізарны лагер побач з Дзерцю, дзе ў той час ужо было інтэрніравана больш за 20.000 мірных жыхароў, адлюстроўвае жахлівую рэальнасць дэпартацый:

«Я заўважыў, што нешта змянілася, найперш праз дзіўны гук, які я не мог ідэнтыфікаваць, пакуль не ўбачыў лагер удалечыні. З яго ў неба узносіўся бесперапынны нізкі лямант мноства галасоў. І тут я ўбачыў проста перад сабой, як валакуць труп старога, як быццам ён быў якім быдлам. Яны абвязалі яму ногі вяроўкай. На абочыне ляжала мёртвая старая з нядаўнім агнястрэльным раненнем у ілбе. Супрацоўнік ваеннай паліцыі паказаў на скрутак, які ляжаў у брудзе: мёртвыя дзеці, якіх ён накрыў падушкай. Жанчыны, якія ўжо не маглі несці сваіх дзяцей, пакідалі іх на абочыне дарогі, дзе іх расстрэльвалі —«ліквідавалі», як і ўсіх, хто не можа ісці далей з прычыны хваробы, узросту ці немачы».[xviii]

У раёнах, якія знаходзіліся пад кантролем дывізіі, дэпартацыі ажыццяўляліся войскамі ваеннай паліцыі (Feldgendarmerie) сумесна з падраздзяленнямі Службы забеспячэння, якія падпарадкоўваліся непасрэдна інтэндантам.

Па ўзгадненні з начальнікам зондэркаманды 7а штурмбанфюрэрам Гельмутам Лосам 110-я пяхотная дывізія ўзяла на сябе нагляд за паўночнымі перасыльнымі лагерамі і канцэнтрацыйнымі лагерамі. У першыя дні аперацыі дывізія ахоўвала цывільнае насельніцтва з тэрыторый, падкантрольных 41-му танкаваму корпусу ў перасыльным лагеры каля Мікуль-Гарадка («Zwischenlager Nord») і ажыццяўляла ўласныя грузавыя перавозкі з Рудабелкі ў перасыльны каля Параслішча («Zwischenlager Mitte»). З іншага боку, зондэркаманда 7а засяродзілася на паўднёвым маршруце, які выкарыстоўваўся найбольш інтэнсіўна і служыў асноўным напрамкам дэпартацый. Для аховы лагераў былі прыцягнуты службы забеспячэння палявога запаснога батальёна (Feldersatzbatallion) 129-й і 110-й пяхотных дывізій, а таксама рэзервовыя часткі Армейскай школы агнявой падрыхтоўкі (Armeewaffenschule) і 35-й пяхотнай дывізіі.

Пасля таго, як транспарціроўка ахвяр у лагеры была завершана, уваходы былі замініраваны, і часткі вермахта пайшлі, пакінуўшы пасля сябе некалькі невялікіх каманд назірання. 17 сакавіка апошнія ахоўнікі таксама адышлі да новай лініі фронту 35-й пяхотнай дывізіі, абстрэльваючы лагеры, каб не дапусціць уцёкаў вязняў.

19 сакавіка разведвальныя часткі Чырвонай Арміі знайшлі тры лагеры каля Азарычаў. Абясшкодзіўшы міны, якія пасля адыходу нямецкай аховы забілі многіх вязняў, якія спрабавалі пакінуць лагеры, ацалелых перавялі ў розныя вайсковыя шпіталі ў наваколлі. 9-я армія ў сваёй выніковай справаздачы групе армій «Цэнтр» (Heeresgruppe Mitte) заявіла, што самалёты Люфтвафэ заўважылі, як праз некалькі дзён тых, хто выжыў, пераправілі ў савецкі тыл.[xix]

Калі пасля вызвалення лагераў сталі зразумелымі маштабы дэпартацый, савецкія чыноўнікі пачалі праводзіць расследаванні і збіраць доказы. «Надзвычайная дзяржаўная камісія па ўстанаўленні і расследаванні злачынстваў, учыненых нямецка-фашысцкімі захопнікамі» ў сваім дакладзе ад 6 мая 1944 года запатрабавала прад’явіць абвінавачанні адзінаццаці нямецкім афіцэрам, адказным за гэтае злачынства. На Нюрнбергскім працэсе галоўны саветнік юстыцыі Смірноў, дзейнічаючы ад імя СССР, у лютым 1946 года прадставіў доказы ў выглядзе падрабязнай справаздачы.[xx] На судовым працэсе па савецкіх ваенных злачынствах у Мінску генерал Іаган-Георг Рыхерт, камандзір 35-й пяхотнай дывізіі, узяты ў савецкі палон у канцы вайны, быў прыгавораны да смяротнага пакарання. Апроч іншага, яго абвінавацілі ў датычнасці да дэпартацый пад Азарычамі. Ён быў павешаны ў Мінску 30 студзеня 1946 года. Некаторыя ніжэйшыя чыны, датычнасць якіх да дэпартацый была даказана, былі прыгавораны да 25 гадоў катаржных работ. Аднак большасць людзей, непасрэдна адказных за планаванне і правядзенне дэпартацый у Азарычы, перш за ўсё камандзір зондэркаманды 7а Гельмут Лос, камандуючы 9-й арміяй Ёзэф Гарпе, камандуючы 56-м корпусам Фрыдрых Хосбах і галоўны інтэндант 9-й арміі Вернер Бодэнштайн не былі прыцягнуты да адказнасці за свае злачынствы.

Крыніцы

Вермахт добра задакументаваў падзеі ў Азарычах. Доказы можна знайсці ў аператыўных дакументах, якія тычацца як ваенных дзеянняў, так і адміністрацыйных рашэнняў. Асноўнымі крыніцамі сталі тры палявыя справаздачы, якія даюць інфармацыю пра матывацыю аперацыі, а таксама пра мэты і рэалізацыю. Палявое данясенне 9-й арміі дае найбольш выразнае разуменне пра падзеі, бо грунтуецца на данясеннях падпарадкаваных падраздзяленняў. З гэтых дакументаў толькі данясенні 55-га танкавага корпуса і зондэркаманды 7а СД захаваліся да нашых дзён. Палявая справаздача гігіеніста-кансультанта 9-й арміі дае дадатковыя звесткі з пункту гледжання вайсковага медыка.

Баявыя журналы 55-й арміі і 41-га і 56-га танкавых карпусоў таксама захаваліся. Яны змяшчае ключавую інфармацыю і каментарыі па аперацыі. Загад па 9-й арміі, які заявіў, што аперацыя будзе рэалізавана, больш не даступны ў арыгінале, таму што a дадатковы загад, неабходны для яго знішчэння пасля завяршэння аперацыі. Аднак, ст змест Загада падрабязна зафіксаваны ў воінскім журнале інтэнданта LVI танкавага корпуса раздзел, уключаючы дадатковыя каманды, распрацаваныя інтэндантам гэтага корпуса пры планаванні дэталяў. Ваенныя журналы таксама перадаюць дакладнае ўражанне аб інстытуцкім супрацоўніцтва паміж асобнымі адзінкамі. Адной з самых каштоўных знаходак з’яўляецца тое, што дзве розныя карты ў маштабе, якія паказваюць тэрыторыю паміж Хойнам – на захад ад ракі Пціч – і Мармавічамі, які ўтрымліваў LVI танкавы корпус, і які быў вузлавым пунктам аперацыі. На гэтых на картах пазначаны дыслакацыя дывізій і карпусоў, дзейнасць партызан і сетка в транспартныя каналы і лагеры, якія ўдзельнічалі ў масавай дэпартацыі.

Інфармацыя пра дэпартацыю на дывізіённым узроўні ёсць толькі з нешматлікіх захаваных запісаў адной пяхотнай дывізіі. Вычарпальная дакументацыя на некаторых афіцэраў, адказных за аперацыя даступная ў асабістых справах і ў некаторых судовых дакументах.

У Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь у г. Мінску і ў архіве г.п у КДБ Беларусі вядуцца пратаколы допытаў, у якіх утрымліваюцца паказанні членаў падраздзяленні вермахта, якія пазней сталі савецкімі ваеннапалоннымі. Акрамя таго, ёсць пратаколы судовых пасяджэнняў, якія былі складзеныя падчас суда над камандзірам 35-й пяхотнай палкі ў Мінску Аддзел Іаган-Георг Рыхерт. Акрамя яго заяваў аб аперацыі ёсць і сведкі заявы тых, хто перажыў дэпартацыі.

Акрамя таго, у Беларускім абласным архіве, напрыклад, у Шлобінскім абласным дзяржаўным архіве, захоўваюцца фрагментарная дакументацыя з захопленых нямецкіх запісаў. Інфармацыя аб падзеях, звязаных з в эвакуацыі г. Шлобіна ёсць толькі ў выглядзе вусных заяваў, якія былі зроблены на-выявіць сведкаў праз некалькі тыдняў пасля вызвалення лагера, некаторыя з якіх былі апублікаваны.

У Беларускім дзяржаўным архіве кінафотафонафоназапісаў у г. Дзяржынску існуюць фота- і кінастужкі, зробленыя чырвонаармейцамі пры вызваленні лагера каля в Азарычы. Яны таксама задакументавалі ўмовы наваколля ў сакавіку 1944 года.

Асабліва каштоўны тагачасны дакумент, які падкрэслівае неадпаведнасць паміж перспектывы «злачынцы» і «ахвяры» – гэта запіс, зроблены капеланам дывізіі, які выпадкова апынуўся ў найбуйнейшым канцэнтрацыйным лагеры (Endlager) недалёка ад вёскі Дэрт падчас найбольш інтэнсіўны этап аперацыі, дзе ён стаў сведкам дэпартацый.

Толькі вытрымкі з дакументальных сведчанняў, прадстаўленых галоўным саветнікам юстыцыі Смірновым падчас Нюрнбергскі працэс над галоўнымі ваеннымі злачынцамі ў 1946 г. – дакумент No. СССР-4 – маюцца ў ст апублікаваныя пратаколы гэтага працэсу, але поўная копія гэтага дакумента знаходзіцца ў Дзяржаўным архіве Нюрнберг.

Выбраныя архіўныя крыніцы

 

Федэральны архіў Германіі — Аддзяленне вайсковага архіва (Фрайбург) 

  • H 20 5 8.
  • Msg 109/946.
  • RH 20 9 197.
  • RH 24 55.
  • RH 26 45.
  • RH 26 253 G.

Нацыянальнае ўпраўленне архіваў і дакументацыі (Вашынгтон)

  • NARA T-314 Film 1440.
  • NARA T-314 Film 143.
  • NARA T-314 Film 1440.
  • NARA T-314 Film 688.
  • Nara T-314 Film 990.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь

  • Фонд 4.
  • Фонд 1363, вопіс 1.

Прыватны архіў Паўля Коля, Берлін

  • Vernehmung von Generalleutnant Johann Georg Richert am 16. Januar 1946.

Нюрнбергскі дзяржаўны архіў

  • USSR-4.

 

Літаратура

 

Хаця міжнародная вядомасць пра азарыцкія дэпартацыі стала вядома яшчэ з часоў Нюрнберга Выпрабаванні ў 1946 годзе, даследаванні гэтых здарэнняў на працягу многіх гадоў былі на павярхоўным узроўні. Некалькі рахункі, якія не адлюстроўваюць удзел іх стваральнікаў, могуць быць знойдзены ў т.зв Нямецкая пасляваенная ветэранская літаратура. Гэтыя рахункі датычацца гісторыі гэтых аддзелаў і некаторыя дробныя аддзелы ўдзельнічалі ў дэпартацыях.

Нямецкія гісторыкі пачалі засяроджвацца на гэтай галіне значна пазней, нягледзячы на тое, што параўнальнай няма аперацыя з удзелам вермахта, накіраваная супраць мірных грамадзян Расіі, ніколі не была задакументавана. Раней спроба аналізу была зроблена гісторыкам ГДР Норбертам Мюлерам, які спасылаўся на дэпартацыі ў 1971 па савецкіх дакументах. Пасля яго прыйшоў Крысціян Герлах, які ў як у дысертацыі, так і ў нарысе пра злачынствы нямецкіх франтавых войскаў у Беларусі ад 1941—1944, выкарыстоўваліся пераважна савецкія архівы і разрозненыя нямецкія запісы. Герлах не зрабіў, аднак цалкам уключыць у свой аналіз існуючыя нямецкія аператыўныя файлы. Кароткі агляд дадзены Гансам-Генрыхам Нольтэ цягне за сабой мала дэталяў. У прыватнасці, любая дакументацыя вермахтаадсутнічае ў яго пералічаных крыніцах. Аднак ён уключае ключавыя крыніцы з беларускіх архіваў. Такім чынам, ні адзін з гэтых аўтараў не змог даць вычарпальнага і поўнага ўяўлення пра структураванне памер гэтага ваеннага злачынства.

Крыстаф Рас даследаваў з’явы ў Азарычах, грунтуючыся на вельмі вялікай долі існуючых запісы ў нямецкіх архівах. Яго партрэт канчаткова раскрывае «анатомію» аднаго з самых маштабных ваенных злачынстваў, учыненых вермахтам на Усходнім фронце, паказваючы, што гэта была сума усяго некалькі цэнтралізавана спланаваных і скаардынаваных асобных дзеянняў, якія выліліся ў комплекс крымінальная аперацыя. На гэтым падмурку быў створаны неапублікаваны дакументальны фільм у 2006. Фільм дапоўніў існуючыя крыніцы новымі інтэрв’ю сведак-сучаснікаў і дадатковыя дакументальныя знаходкі, такім чынам упершыню забяспечваючы ўсёабдымны аўдыявізуальны матэрыял дакументаванне злачынства і месца злачынства. USHMM захоўвае копію гэтага фільма.

 

  • Кнатько Г.Д. и др. (сост.): Заложники вермахта (Озаричи — лагерь смерти). Документы и материалы, Мінск 1999.
  • «Сталинский удар», У: Ежедневная красноармейская газета, 23 сакавіка 1944, 20 і 22 красавіка 1944.
  • Baumann, Hans: Die 35. Infanterie-Division im Zweiten Weltkrieg 1939-1945, Karlsruhe 1964. 
  • Beyersdorf, Ernst: Geschichte der 110. Infanteriedivision, Bad Nauheim 1965.
  • Gerlach, Christian: Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weißrußland 1941 bis 1944, Hamburg 2000.
  • Gerlach, Christian: Verbrechen deutscher Fronttruppen in Weißrussland 1941-1944, in: Pohl, Karl Heinrich (Ed.): Wehrmacht und Vernichtungspolitik: Militär im nationalsozialistischen System, Göttingen 1999, S. 89-115.
  • Großmann, Horst: Geschichte der rheinisch-westfälischen 6. Infanterie-Division, Bad Nauheim 1958.
  • Haupt, Werner: Geschichte der 134. Infanteriedivision, Tuttlingen 1971.
  • Hinze, Rolf: Bug, Moskwa, Beresina. Der Weg eines bespannten Artillerieregiments im 2. Weltkrieg bis zum Zusammenbruch der Heeresgruppe Mitte, Düsseldorf 1978.
  • Hinze, Rolf: Hitze, Frost und Pulverdampf: der Schicksalsweg der  20. Panzer-Division, Bochum 1981.
  • Internationaler Militärgerichtshof Nürnberg (Ed.): Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof, Band VII, Verhandlungsniederschriften 5. Februar 1946-19. Februar 1946, Nürnberg 1947.
  • Juhnke, Hans-Joachim: Auswertung des Fleckfiebergeschehens im Landheer der faschistischen Wehrmacht in der Periode des 2. Weltkrieges und seine mögliche Rolle in einem modernen Krieg, Diss. Greifswald (DDR) 1967.
  • Kameradendienst 35. ID (Ed.): Die 35. Infanteriedivision im Einsatz 1939-1945 in Frankreich – Russland, Friedberg 1984.
  • Leven, Karl-Heinz: Fleckfieber beim deutschen Heer während des Krieges gegen die Sowjetunion (1941-45), in: Guth, Ekkehart (Ed.): Sanitätswesen im Zweiten Weltkrieg, Herford 1990, S. 127-166.
  • Mehner, Kurt (Ed.): Die geheimen Tagesberichte der Deutschen Wehrmachtführung im Zweiten Weltkrieg 1939 – 1945: die gegenseitige Lageunterrichtung der Wehrmacht-, Heeres- und Luftwaffenführung über alle Haupt- und Nebenkriegsschauplätze: “Lage West” (OKW-Kriegsschauplätze Nord, West, Italien, Balkan), “Lage Ost” (OKH) und “Luftlage Reich”, Freiburg 1984. Messerschmidt, Manfred: Der Minsker Prozeß 1946. Gedanken zu einem sowjetischen Kriegsverbrechertribunal, in: Heer, Hannes (Ed.): Vernichtungskrieg: Verbrechen der Wehrmacht 1941-1944, Hamburg 1995, S. 551-569.
  • Müller, Norbert: Wehrmacht und Okkupation 1941-1944. Zur Rolle der Wehrmacht und ihrer Führungsorgane im Okkupationsregime des faschistischen deutschen Imperialismus auf sowjetischem Territorium, Berlin 1971.
  • Müller, Norbert (Ed.): Okkupation, Raub, Vernichtung: Dokumente zur Besatzungspolitik der faschistischen Wehrmacht auf sowjetischem Territorium 1941 bis 1944, Berlin 1980.
  • Neumann, Joachim: Die 4. Panzerdivision 1938-1943, Bonn 1985.
  • Nolte, Hans-Heinrich: Osariči 1944, in: Gerd Ueberschär (Ed.): Orte des Grauens. Verbrechen im Zweiten Weltkrieg, Darmstadt 2003, S. 187-194.
  • Perau, Josef: Priester im Heere Hitlers. Erinnerungen 1940-1945, Essen 1962.
  • Rass, Christoph: „Menschenmaterial“: Deutsche Soldaten an der Ostfront. Innenansichten einer Infanteriedivision 1939–1945, S 387–402.
  • Rass, Christoph: Ozarichi 1944. Entscheidungs- und Handlungsebenen eines Kriegsverbrechens, Richter, Timm C. (Ed.): Krieg und Verbrechen. Situation und Intention, München 2006, S. 197-207.
  • Tessin, Georg (Ed.): Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939-1945, 17 Vol., Osnabrück 1967-2002.
  • Plato, Anton D.: 5. Panzerdivision 1938-1945, Reutlingen 1998.
  • Ueberschär, Gerd R.: Die sowjetischen Prozesse gegen deutsche Kriegsgefangene 1943-1952, in: idem: (Ed.): Der Nationalsozialismus vor Gericht. Die alliierten Prozesse gegen Kriegsverbrecher und Soldaten 1943-1952, Frankfurt a. M. 1999, S. 240-261.
  • von Saucken, Dietrich: 4. Panzer-Division: Divisionsgeschichte, Aschheim vor München 1968.
  • Weindling, Paul Julian: Epidemics and Genocide in Eastern Europe 1890-1945, Oxford 2000.

_________________________________________________________________________________________________________________________

[i] Допыт генерал-лейтэнанта Іагана Георга Рыхерта 16 студзеня 1946 г., с. 37, прыватны архіў Паўля Коля, Берлін.

[ii] Befehl über die Aufstellung von Arbeitsabteilungen, 23.5.1943,NARA T-314 Film 688 Frame 1235; больш інфармацыі пра Гарпе ў BA MA Msg 109/946.

[iii] Berat. Hyg. Prof. v. Bormann, 9. Armee, Erfahrungsbericht Fleckfieber 31.12.1943-15.5.1943; Erfahrungsbericht Fleckfieber-Evakuierung 31.12.1943-15.5.1943, BA MA H 20 5 8.

[iv] Sicherheitspolizei und SD, Sonderkommando 7a, geh.Tg.B.Br. 17/44g ,30.3.1944, NARA T-314 Film 1440 Frame 990.

[v] Kriegstagebuch der Quartiermeisterabteilung des LVI. Korps, 9.3.1944, NARA T-314 Film 1438 Frame 914.

[vi] Гл. зноску 5.

[vii] Kriegstagebuch der Quartiermeisterabteilung des LVI. Korps, 16.3.1944, NARA T-314 Film 1438 Frame 922.

[viii] Гл. зноску 4.

[ix] Protokoll Nr. 29. Sitzung der Außerordentlichen Staatlichen Kommission vom 29. April 1944, Staatsarchiv Nürnberg, Dokument USSR-4.

[x] Гл. зноску 1.

[xi] Гл. зноску 9.

[xii] Гл. зноску 4.

[xiii] Гл. зноску 7.

[xiv] Erfahrungsbericht über den Abschub nichtarbeitsfähiger Zivilisten zum Feind, 28.3.1944, BA MA RH 20 9 197; гл. далей зноску 4.

[xv] Гл. зноску 1.

[xvi] Гл. зноску 4.

[xvii] Гл. зноску 5.

[xviii] Perau, Josef: Priester im Heere Hitlers. Erinnerungen 1940-1945, Essen 1962, S. 160.

[xix] Гл. зноскі 4, 9 і 14; і Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof, Bd. VIII. Verhandlungsniederschriften 5. Februar 1946-19. Februar 1946, Nürnberg 1947, p. 635.

[xx] Гл. зноску 19.